مقاله نقش تکیه در واج‌شناسی و نظریه بهینگی: بازنگری در تعاملات آوایی زبان فارسیپنج‌شنبه 28, آگوست 2025

این پژوهش الگوهای تکیه در زبان فارسی را در چارچوب نظریه بهینگی بررسی می‌کند و تحلیل عمیقی از پیامدهای واج‌شناختی، ریخت‌شناختی و گونه‌شناختی آنها ارائه می‌دهد. زبان فارسی با تکیه غالب بر هجای آخر مشخص می‌شود، هرچند در کلمات مرکب، وام‌واژه‌ها و ساختارهای پیچیده ریخت‌شناختی، استثنائاتی وجود دارد. این تحقیق با به‌کارگیری محدودیت های نظریه بهینگی مانند «تکیه-آخر »، «ترازبندی-راست » و «ترازبندی-ریخت‌شناسی »، توضیحی نظام‌مند برای تخصیص تکیه و تعامل آن با سایر پدیده‌های زبانی ارائه می‌دهد. همبسته‌های آوایی ، از جمله زیر و بمی، کشش و شدت، در تحلیل گنجانده شده‌اند و بر نقش تکیه در حفظ انسجام واجی و زبرزنجیری تأکید می‌کنند. تحلیل تطبیقی با زبان‌های ترکی، عربی و انگلیسی، تکیه فارسی را در یک چارچوب گونه‌شناختی گسترده‌تر قرار می‌دهد و جنبه‌های جهانی و زبان‌خاص نظریه بهینگی را نشان می‌دهد. زبان فارسی به دلیل سادگی و قابلیت پیش‌بینی، نمونه‌ای ارزشمند برای بررسی جهان‌شمولی اصول نظریه بهینگی ارائه می‌دهد. محدودیت های نوآورانه‌ای مانند «حفظ-وام‌واژه » برای توضیح حفظ الگوهای تکیه خارجی در وام‌واژه‌ها معرفی شده‌اند، در حالی که تعامل مرزهای ریخت‌شناختی با تکیه از طریق «ترازبندی-ریخت‌شناسی» مدل‌سازی می‌شود. یافته‌های این پژوهش با اصلاح گونه‌شناسی نظام‌های تکیه و افزایش قدرت تبیینی نظریه بهینگی، به نظریه واج‌شناسی عمومی کمک می‌کند. کاربردهای عملی شامل مدل‌سازی سایر پدیده‌های زبانی فارسی مانند واج‌آرایی، هماهنگی واکه‌ها و عروض در چارچوب نظریه بهینگی است. این مطالعه شکاف بین واج‌شناسی نظری و داده‌های تجربی را پر می‌کند و راه را برای تحقیقات آینده در مورد نظام‌های تکیه و ادغام آنها با حوزه‌های آوایی و نحوی هموار می‌سازد.
واژه‌های کلیدی: تکیه، نظریه بهینگی، واج‌شناسی فارسی، همبسته‌های آوایی، رابط ریخت‌شناسی-واج‌شناسی.